Sztuka XX wieku – Wiadomości o sztuce polskiej (Sztuka po II wojnie światowej)

SZTUKA POLSKA

PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

MALARSTWO

• WPolsce powojennej, jeśli pominąć nie twórczy formalnieanarchiczny socrealizm, nurt sztuki zachowawczej tworzył bardzoartystycznie wartościowy koloryzm, zapoczątkowany i silnierozwinięty w latach powojennych.
• Tużpo wojnie kilku nestorów ówczesnego koloryzmu objęło katedrymalarstwa w wiodących uczelniach.
• Dominacjakolorystów w uczelniach artystycznych nie oznaczała sprawowaniamodelu malarskiej edukacji do jakiegoś zunifikowanego sposobumalowania.
• Koloryzmchoć zakorzeniony w tradycjach sztuki lat międzywojennych nie byłprogramem zamykającym przed artystyczną młodzieżą możliwościwłasnych poszukiwań wręcz przeciwnie, otwierał przed nimi drogidalszego indywidualnego rozwoju, zarówno w obrębie sztukifiguratywnej jak abstrakcyjnej.
• Niezwykleinteresującym przykładem ewolucji koloryzmu ze szkoły Cybisa jestmalarstwo jego ucznia Tadeusza Dominika.
• Jestto droga od koloryzmu wrażeniowego, mającego swoje dalekie źródłojeszcze w impresjonizmie do półabstrakcjonizmu bliskiemuinformelowi.
• Przemianypolskiego koloryzmu w układy abstrakcjonizmu, często inspirowanemujakimś zapamiętanym pejzażem, i tak też odbierane nie położyłyjednak kresu sztuce malowania z natury, sztuce w której kolordelikatne, czułe harmonie barwne manifestują po prostu radośćprzeżywania świata.
• Miejscempowojennych narodzin orientacji uznanej za awangardową był Kraków,a jej zalążkiem – Grupa Młodych Plastyków, powołana do życiajeszcze w latach okupacji u boku działającego w konspiracji TeatruNiezależnego T. Kantora, reaktywowana w 1945 r., zgromadziłaartystów niepowiązanych żadnym programem a jedynie połączonychsprzeciwem wobec koloryzmu i realizmu.
• AwangardaKrakowska spod znaku Młodych Plastyków w latach 1949-55 zmuszonado zaniechania manifestacji swoich artystycznych przekonań, ożyław 1957 pod nazwą II Grupy Krakowskiej z udziałem innych jeszczeartystów młodej generacji, takich jak:
  • JanTarasin,
  • JerzyTchórzewski,
  • KazimierzMikulski.

Tadeusz Kantor /1915-90/

• Głównyanimator działań II Grupy Krakowskiej, łączący działalnośćna polu malarstwa z twórczością teatralną.
• Wlatach wojny założyciel Teatru Niezależnego.
• W1956 r. twórca Teatru Cricot 2.
• Wmalarstwie polskim był pierwszym reprezentantem informelu (Amarapura1957, Pas’ochas1958) oraz bliskiemu temu kierunkowi malarstwa materii – obrazówformalnych z ugniecionych i utwardzonych tkanin, tężejących wpozornie przypadkowe a także sugestywne reliefy.

Tadeusz Brzozowski /1918-87/

• Byłzwiązanych Grupą Młodych Plastyków oraz II Grupą Krakowską.
• Do1957 r. ekspresjonizm jego wczesnych obrazów splatał się zpoetyką surrealizmu.
• Jegoabstrakcje (Siurpryza1945, Pudry1955) cechuje swoisty biologizm: zbudowana z plam i smug szlachetnieprzełamywanych barw i ciemnych, skłębionych to znów rozsnutych,siebie napiętych form kształtowane zawsze w długim procesiepracy, zdają się pulsować na podobieństwo żywej tkanki.

Jerzy Tchórzewski /1928-95/

• Najmłodszyuczestnik działań II Grupy Krakowskiej.
• Od1987 r. profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.
• Zokresu przynależności malarza do II Grupy Krakowskiej pochodziseria obrazów w pełni abstrakcyjnych o formach, łamanych,zygzakowatych, przypominających wyładowania elektryczne,kolorystycznie zbudowanych z opozycji żywych barw i czerni.
• Zczasem koloryt jego obrazów łagodnieje, bogaci się, natomiastfaktura daje wrażenie warstw wnętrza ziemi, niekiedy z wizyjnąsylwetką człowieka (np.Grotołaz1976).
• Dążeniamalarzy nawiązujących do tradycji konstruktywizmu skupiły się wWarszawie, gdzie pracował Henryk Stażewski, oraz w Łodzi gdziedziałał, nauczał Władysław Strzemiński.
• Kierunekreprezentowany przez malarzy odwołujących się do pewnych tradycjipowojennych ugrupowań Blok, Praesens, określa się go ogólnymmianem neokonstruktywizmu.
• Odlat 60. do 90. XX w. kierunek ten miał licznych przedstawicieli,często poszukujących dla swoich prac odniesień w sferze optyki aczasami nawet filozofii.
• Twórczośćmalarzy związanych z szerokimi nurtami międzynarodowej awangardy:abstrakcja „gorącą” – informelem i „zimną”-geometryzmem, nie wyczerpują propozycji przedstawionych przezmalarstwo polskie ostatnich dziesiątków lat.

Maria Jarema /1908-58/

• Autorkadzieł trochę w duchu organicznych form C. Brokmceşiego.
• Związanabyłą z ekspresjonizmem, w 1948 r. stworzyła własny styl którymożna określić jako nową formułę przestrzeni stabilnej, przezprecyzję przenikających się, obłych, organicznych form, leczzarazem ruchliwej dzięki wrażliwemu współgraniu jednolitychpłaszczyzn czystych barw z formami, lekkimi, przejrzystymi jakwelony.
• Wcześniejszeserie prac autorki (Wyrazy,Figury)stanowiły dalekie przetworzenie rzeczywistych form biograficznych,późniejsze (Penetracje,Rytmy, Flirty)to już czysta gra form abstrakcyjnych.

Jerzy Nowosielski /ur. 1923/

• Jestautorem kompozycji figuralnych, pejzaży martwych natur, aktów ikompozycji sakralnych, dla których stworzył własny styl, opartyna czystej linii kontur i płaskim układzie plam, za pomocąmiejscowych rozjaśnień tzw. blików, zaznaczonym światłocieniu.
• Nowosielskijest także autorem polichromii ściennych w cerkwiach (w Lourdes weFrancji, w Hajnówce w Puszczy Białowiejskiej) i w kościołachkatolickich ( w kościele Opaczności Bożej w Wesołej k. Warszawy,Świętego Ducha w Tychach, Podniesienia Krzyża w Warszawie).
• Osobnemiejsce w dziejach powojennej sztuki polskiej zajmuje warszawianinStefan Gierowski.
• Trwałemiejsce w światowych leksykonach sztuki przypada malarzowi JanowiLebensteinowi.

RZEŹBA

• W1946 r. katedrę w Krakowie objął Xawery Dunikowski.
• W1946 r. w Warszawie zaczął nauczać Franciszek Strynkiewicz.
• W1949 r. obok Strynkiewicza uczył Jan Szczepkowski.
• Wszyscyoni kształcąc katedrę rzeźbiarzy nowego pokolenia, niezaniedbywali własnej twórczości.
• Wpierwszych dziesięcioleciach PRL wzniesiono dużo pomników.
• Dużaliczba spośród nich, odpowiadała społecznym oczekiwaniom ipatriotycznym odczuciom Polaków.
• Innerealizowane na zlecenie komunistycznych władz były tym odczuciomobce: to liczne statuy przedstawicieli władzy komunistycznej np.Lenina, Dzierżyńskiego, Bieruta czy pomniki wdzięczności ArmiiCzerwonej.

Jerzy Jarnuszkiewicz /ur. 1919/

• Odroku 1969 profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, czołowytwórca abstrakcyjnych form przestrzennych z metalu.
• Byłon autorem MiędzynarodowegoPomnika Ofiar Faszyzmu w Oświęcimiu,a później w 1982 r. wspólnego pomnika papieżaJana Pawła II i kardynała Stefana Wyszyńskiegona dziecińcu w KUL-u.

Władysław Hasior /1928-99/

• Jegopomniki projektowane są zgodnie z ideą pomnika jako „pamiątkipo ludziach i zdarzeniach” ale zarazem będące autorskimistudiami nad możliwością pojednania stabilnej i martwej formy zeświatem nieokiełzanych żywiołów:
  • ognia(pomnik Prometeuszna drodze do Kuźnic w Zakopanem),
  • wody(projekt pomnika Tymco na morzu),
  • powietrza(wiatr grający na specjalnie skonstruowanych formach pomnikaŻelazneorganypod Czorsztynem),
  • ziemi(chropowate rzeźby oddające strukturę surowych, wykopówziemnych w których były odlewane).

Marian Konieczny /ur. 1931/

• Twórcanajbardziej popularnego momentu w dziejach powojennej rzeźbypomnikowej – pomnika poświęconego BohateromWarszawyzwanegoNikeWarszawską.
• Niefortunnymdziełem artysty był pomnik Lenina w Krakowskiej Nowej Hucie(zburzony w 1989r.).
• Nie odebranoto jednak znaczenia wartości późniejszym dziełom rzeźbiarza:
  • grupiefiguralnej pomnika Stanisława Wyspiańskiego w otoczeniu postaci zjego dramatów przed gmachem Muzeum Narodowego w Krakowie.
  • pomnikowiJana Pawła II w Starym Licheniu.
  • pomnikowiJana Matejki przy ul. Puławskiej w Warszawie.
• Pomnikisą rzeźbami lub strukturami przestrzennymi w tzw. wielkiej skali,dostosowanej zarówno do funkcji monumentalnej, ogólnodostępnejpamiątki jak i otwartego terenu, gdzie są usytuowane.
• Rzeźbyo mniejszej skali przeznaczone do eksponowania we wnętrzu możemyoglądać głównie w muzeach i rozleglejszych galeriach.
• Zamówieniena pomnik często w konsekwencji wygranego konkursu jest dla artystywyróżnieniem raczej nieczęstym.
• Rzeźbymniejsze to pole codziennej pracy prób, doświadczeńwarsztatowych.
• Inniwybitni rzeźbiarze:
  • AlfonsKarny (1908-89),
  • MarianWnuk (1915-92),
  • AlinaŚlesińska (1926-94),
  • AlinaSzapocznikow (1926-73),
  • MagdalenaAbakanowicz (ur. 1930).
  • IgorMitoraj (ur. (1944),
  • AdamMyjak (ur. 1947),
  • AntoniRzęsa (1919-80),
  • StanisławKulon (ur. 1930).

INNE MEDIA

• Wsztuce współczesnej rozumienie sztuk pięknych podważyłkonceptualizm, głoszący przewagę opisanego pomysłu na dziełonad samym dziełem, którego realizacja nie jest już konieczna.
• Znanikonceptualiści w Polsce i ich dzieła:
  • JerzyRosołowicz (KrematoriumKolumny Stalagnatowej Millenium,1970),
  • EdwardKrasiński (1925-2004),
  • RomanOpałka (ur. 1931) (Opałka1965/1-∞, Obrazy liczone).
• Poza okres tradycyjnej systematyki wybierają także współczesneasamblaże (montaże), mające swoją daleką genezę wkubistycznych kolażach.
• Sąto zazwyczaj dzieła trwałe, swoją strukturą nawiązujące dorzeźby albo do malarstwa.
• Wybitnymtwórcą poetyckich, metaforycznych asamblaży był WładysławHasior.
• Jegoasamblaż DzieciomZamojszczyznyto stary wózek niemowlęcy wypełniony świeczkami i krzyżykamidla upamiętnienia dzieci z rejony Zamościa odebranych rodzicom iwywiezionych do Niemiec w celu germanizacji przez hitlerowców.
• Liczneasamblaże stworzył także eksperymentujący we wszystkichmożliwych dziedzinach Tadeusz Kantor np.:
  • cyklOpakowania(1965),
  • cyklPrzymiotypostacie(1967).
• Dalszymkrokiem sztuki współczesnej są tzw. instalacje environments(dosł. Otoczenie).
• Orientacyjnieprzyjmuje się, że instalacja dostosowuje się do zastanejprzestrzeni a environment tworzy przestrzeń własną, w którejwidz może się poruszać.
• Instalacjaprzez dobór i układ użytych elementów (gotowych i specjalniewykonanych) wyraża symbolicznie jakieś istotne treści (społeczne,polityczne, filozoficzne), gdy environment jest czystą organizacjąprzestrzeni dla wywołania efektu podziwu, zdziwienia, zaskoczenia,często przy wykorzystaniu przez artystę dodatkowych bodźców:dźwięku, świateł, a nawet taśm wideo.
• Wybitnymtwórcą instalacji jest Jerzy Bereś, stworzył np. Taczkipolskie1966,Ołtarzmilczenia1977.
• MichałBałka od końca lat 80. autor instalacji o formach nasuwającychskojarzenia z dramatem ludzkiego życia i przemijania (np. łóżko,trumna).
• Bardzowczesną formą environment była kompozycja przestrzenna WojciechaFangora, przy współpracy J. Sołfana i S. Zmęcznika, powstałaona w foyer Teatry Placówka przy ulicy Piłsudskiego wówczas placZwycięstwa) w Warszawie i nosiła tytuł Studiumprzestrzeni,a składała się z geometrycznych płócien Fangora usytuowanych wewnętrzu w pewnym precyzyjnie przemyślanym porządku.
• Wtrakcie kontemplacji jedynym czynnikiem dynamicznym jest ruch samegowidza wokół dzieła (jeśli dotyczy to np. przestrzennieustawionej rzeźby lub pomnika) albo w jego obrębie (jeśli mamy doczynienia z obiektem environment.
• Pierwszymprzejawem sztuki akcji był happening (ang. wydarzenie)zorganizowany po raz pierwszy przez Allana Kaprowa w 1959 r.
• Bliskisztuce happeningu był także wymyślony i zorganizowany przezWładysława Hasiora pochód z zaprojektowanymi przezeńsymbolicznymi asamblażami w formie kościelnych sztandarów, zudziałem zaproszonych gości i tłumnie dołączającej siępubliczności.
• Whappeningach czynny udział publiczności jest ważnym składnikiemakcji w odróżnieniu od innego rodzaju działań, określonych jakoperformance (ang. przedstawienie).
• aranżeremprzestrzeni plastycznej i aktorem performance jest sam artysta,publiczności przypada bierna rola widza.
• Performance organizowano w latach 70. i 80. zarówno na Zachodzie Europy jak i wPolsce.
• Znanymaranżerem performance był Jerzy Bereś, akcje takie organizował wkraju i zagranicą także Z. Warpechowski.
• Doprowadzonedo granic absurdu, a częstokroć grozy jak okaleczenie własnegociała w body art., czy (w Polsce) podpalanie sobie włosów, performance w końcu XX wieku zaczęło wyczerpywać własneśrodki.
• Naprzełomie lat 60. i 70. XX w. rozwinął się polski teatrplastyczny (autorski), jako dzieło wybitnych artystów umiejącychpołączyć sztuki plastyczne, światło, dźwięk, ruch aktorów(przy maksymalnej eliminacji słów) dla wyważenia metaforycznychwieloznacznych treści.
• Spektakularnymprzykładem takiego teatru jest od 70 lat ubiegłego wieku ScenaPlastyczna KUL kierowana przez Leszcza Mądzika.
• WWarszawie powstał i działał teatr autorki Józefa Szajny przyteatrze Studio (od 1980 r. Centrum Sztuki Studio).
• Najistotniejszymdokonaniem teatru plastycznego był powstały w Krakowie teatrCricot 2 T. Kantora (w latach wojny twórcy Teatru Niezależnego).
• TeatrKantora powołany do życia w 1976 zwany Teatrem Śmierci jestnajgłębszej swej istocie teatrem autobiograficznym, sztuki:
  • Umarłaklasa,(1976),
  • Wielopole,Wielopole(1980),
  • Niechsczezną artyści(1985),
  • Nigdyjuż tu nie powrócę(1988),
  • Dziśsą moje urodziny(wystawiona już po śmierci artysty 1991).