Sztuka Dawna – Sztuka Starożytnego Rzymu

Sztuka Starożytnego Rzymu

WARUNKI ROZWOJU SZTUKI
Czynniki Historyczne

• Początek państwu rzymskiemu dało plemię Latymów.
• Pełny rozwój kultury Rzymian zaczął się ok. II w. p.n.e.
• Dzieje państwa rzymskiego dzieli się na:
  • epokę królewską do V w. p.n.e.,
  • okres republiki do 31 r. p.n.e.,
  • okres cesarstwa do V w. n.e..
• Szczyt potęgi politycznej osiągnął Rzym w okresie cesarstwa.
• Sztuka przeżyła największy rozkwit za Oktawiana Augusta w  I poł I w., za cesarza Domicjana oraz w II w za panowania Trajana, Hardiana i Antoninów.
• Cesarze we wszystkich krajach podbitych wznosili monumentalne budowle – pomniki swej władzy.

Religia

• Zeus – Jowisz
• Hera – Junona
• Ares – Mars
• Afrodyta – Wenus
• Eros – Amor
• Religia nie miała w Rzymie tak wielkiego znaczenia dla rozwoju sztuki jak jego dzieje polityczne i formy ustrojowe.
• Niemniej wznoszono liczne świątynie i posągi bogów.
• Kładziono silny nacisk na wartości moralne, czystość obyczajów, wzorowe życie rodzinne.

Pozycja Społeczna Artysty Rzymskiego

• Głównym mecenasem sztuki był cesarz a w raz z nim patrycjusze – klasa rządząca.
• Sztuka umacniała i gloryfikowała władzę (pałace, pomniki) służyła religii (świątynie) a także zaspakajała potrzeby ogółu obywateli.
• Zapotrzebowanie na sztukę było wyjątkowo duże jednak artyści nie wznieśli się w Rzymie na wyższy szczebel niż w Grecji.
• Pozostali rzemieślnikami i wykonawcami zamówień.
• Szczególną pozycję mieli architekci imiona ich znamy do dziś:
  • Pomponiusz,
  • Marek Witruwiusz Polio,
  • Rabiriusz,
  • Apollodor z Damaszku.

ARCHITEKTURA STAROŻYTNEGO RZYMU
Typy Budowli Rzymskich
Domy prywatne

• Wille patrycjuszy, są pięknymi przykładami połączenia architektury, wody i zieleni.
• Pomieszczenia mieszkalne z grupowane są wokół dwóch ośrodków i atrium – rodzaj basenu z sadzawką pośrodku otworem w dachu nad nią wokół perystylu– wewnętrznego ośrodka otoczonego kolumnowym portykiem.
• Do basenu atrium spływa woda deszczowa.
• Posadzki ozdabiano różnobarwną mozaiką.
• W perystylu ustawiano rzeźby – najczęściej kopie mistrzów greckich.
• Ściany pokrywano malowidłami o różnorodnej tematyce.

Świątynie 

• Różnorodność planów i koncepcji bryły:
  • Okrągła świątynia Westy,
  • Prostokątny świątyni Fortuny Wirilis,
  • Panteon poświęcony wielu bogom zaprojektowany przez Apollodora z Damaszku.
• Architektura świątyń inspirowała się, aż do naśladownictwa, porządkami greckimi.
• Duże dachy ciążące nad całością, wysokie podesty świadczą o korzystaniu ze zdobyczy etruskich.
• Dużą wagę przywiązywano do zdobienia świątyń, szczególnie popularny był porządek koryncki.
• Powstawały też nowe porządki: kompozytowy – głowica o motywach korynckich i jońskich, toskański – odmiana porządku doryckiego z kolumnadą o gładkim trzonie, której dodawano bazę.
• Stosowano też półkolumny.
• Dekoracyjną nowością Rzymian były pilastry – płaskie półfilary zrośnięte trzonem z ścianą, wzmacniały one mur ale przede wszystkim urozmaicały jego powierzchnie lekkimi pionowymi rytmami.
• Inną dekoracyjną formą były wsporniki konsole. 
• Kopulaste sklepienie Panteonu ozdabiano od wewnątrz kasetonami (szafa skrzyniec) – są to płytkie wgłębienie o drewnianym stropie lub skupieniu o kształcie kwadratu lub innych wielokątów foremnych wypełnionych rozetą dużym kwadratem o uproszczonej formie.

Bazyliki

• Służyły do rozpraw sądowych i zawierania umów handlowych.
• Były gmachami wielkich rozmiarów.
• Zbudowane na planie prostokąta podzielonego wzdłuż na trzy części lub na 5 części kolumnadą.
• W głębi najszerszej części środkowej znajdowało się podwyższenie dla przenika – trybunał.

Amfiteatry

• Przeznaczone były do oglądania walk gladiatorów i dzikich zwierząt.
• Miały formę kilku piętrowych kolistych budynków.
• Pod areną mieściły się pomieszczenia dla dzikich zwierząt i urządzenia kanalizacyjne.
• Amfiteatry Flawiuszów – Koloseum mieścił 45 tyś widzów.
• Był budowlą złożoną z trzech pięter, każde z kolumnadą w innym porządku.

Teatry

• Wznoszono je na płaskim terenie.
• Półkolista orchestra otoczona była z trzech stron siedziskami dla widzów i zamknięta od tyłu stałą dekoracją.
• Mniejszych rozmiarów odeony służyły do popisów muzycznych.
• Teatry były przykryte dachami.

Cyrki

• Służyły do wyścigów dwukołowych wozów – rydwanów.
• Na obu krzywiznach toru wyścigowego ustawiano spiczasto zakończone słupy – mety (koniec i początek).
• Największe cyrki to:
  • Circus Maximus,
  • Cyrk Maxencjusza.

Łaźnie

• Termy – były również miejscem spotkań towarzyskich.
• Wielkie budynki wyposażone w biblioteki, boiska sportowe, baseny, ogrody, stanowiły ośrodki odpoczynku.
• Ten rodzaj starożytnych „klubów” był urządzony z wielkim przepychem.
• Zdobiły je różnobarwne marmury, malowidła ścienne, barwne mozaiki.

Pomniki 

• Najpopularniejszym typem pomnika cesarskiego były łuki triumfalne – rodzaj wolno stojących bram, których przejścia (jedna, dwa, trzy) zwieńczone były półkolistymi łukami.
• W centralnej części budowli widniał wykuty w kamieniu napis opowiadający o bohaterskich czynach i zwycięstwach cesarza.
• Tej samej tematyce poświęcano reliefy wewnątrz przejścia.
• Na szczycie tłuku stawiano statuę cesarza z brązu – żaden nie przetrwał.
• Zachowało się do dziś trzysta łuków triumfalnych do najbardziej znanych należą łuki Trajana i Tytusa.
• Kolumny – inny typ pomnika.
• Ustawione na placach zwieńczone figurą cesarza.
• Trzon pokrywała spiralną wstęgą płaskorzeźba upamiętniająca jego czyny.
• Zachowały się tylko dwa tego typu pomniki:
  • Kolumna Trajana,
  • Kolumna Marka Aureliusza.
• Rzymianie byli twórcami pomnika konnego.

Grobowce

• Monumentalne mauzolea kolistym kształcie reprezentuje mauzoleum Cecylii Metelli.
• Zwykli obywatele byli chowani wzdłuż dróg po za miastem w kamiennych grobowcach ozdobionych rzeźbą.
• Budowano tez podziemne grobowce kute w tufie wulkanicznym katakumby.
• Jest to skomplikowany labirynt korytarzy z niszami w ścianach na sarkofag lub urnę z prochami.

Organizacja Bryły

• Swobodnie operuje się elementami architektonicznymi np. często kolumny „przyrośnięte” są do murów jako elementy dekoracyjne pozbawione swej zasadniczej funkcji.
• Nowości są łuki wprowadzające krzywiznę do zdyscyplinowanego rytmu pionów i poziomów.
• Formy półkolistych łuków stanowiące obramowanie otworów okiennych, przejść widoczne w formie sklepień, kojarzą się z pełnym napięciem.
• Przestrzeń wnętrza (bazyliki, termy, Panteonu jest przestronna, jasna, pełna ,,oddechu”, czytelna, nie dzielą ją kolumny.
• Nowatorskie łączenie budowli z zielenią i wodą, choć natura w tym przypadku została podporządkowana ramom architektury.

Konstrukcja i Materiały Budowlane 

• Budowano początku jak w Etui z drewna i stosując okładzinę terakotową.
• Potem zaczęto budować z tufu wulkanicznego.
• W III w.p.n.e. stosowano cegłę wypaloną i twardy trawertyn (rodzaj wapna), a od I w. cegłę wypaloną. 
• Po odkryciu złóż stosowano marmur, jednak prawie wyłącznie w postaci okładziny ceglanego lub cementowanego trzonu marmuru.
• Wynalazkiem Rzymian była zaprawa murarska z wapna i piasku (lub popiołu wulkanicznego) i wody.
• Zaprawą murarską spajano kamienie lub cegły budynku.
• Okładano taki mur czerwoną cegłą lub okładzinami z kamienia, marmuru.
• Przewrotem w dziejach konstrukcji stało się zastosowanie półkolistego łuku ułożonego z kamiennych klinów.
• Forma łuku ma dużą siłę rozporu na boki i wymaga przyparcia z obu stron masywnymi ścianami lub sąsiedztwa następnego łuku.
• Wprowadzenie łuku znalazło zastosowanie w konstrukcji mostów akweduktów (wodociągów), przy wznoszeniu łuków triumfalnych.
• Na bazie łuku półkolistego powstało sklepienie kolebkowe i kopuła.
• Sklepienia całym ciężarem ciążą na podtrzymujące mury i nie wymaga dodatkowych podpór.
• Dużym studium rozwoju sklepienia kolebkowego jest sklepienie krzyżowe – centralny wycinek dwóch skrzyżowanych kolebek.
• Siły rozporu układają się po przekątnych, których stanowią ślady przycięć.
• Dzięki temu sklepienie krzyżowe można opierana czterech filarach, na które spływają końce łuków krzyżujących się pod kątem prostym.
• Upodobania Rzymian znalazły wyraz w monumentalizmie, reprezentacyjności i bogactwie dzieł.

RZEŹBA 

• Artyści podjęli po raz pierwszy w dziejach sztuki, próbę przekazania cech charakteru, usposobienia portretowanego.
• Portret rzymski jest realistyczny wiernie odtwarza rzeczywistość jest również portretem psychologicznym bo sięga w głąb przeżyć i charakteru człowieka.
• Rzeźbiarska bryła głowy jest bardzo żywa, urozmaicona.
• Mocna, silnie podkreślająca konstrukcja czaszki stanowi zwartą formę ożywioną wieloma drobnymi szczegółami bardzo dobrze opanowanymi.
• Cechy te, są pokrewne etruskim portretem sarkofagowym.
• Do najwybitniejszych dzieł portretowych należą portrety:
  • Cezara,
  • Cycerona,
  • Wespazjana,
  • bankiera Cecyliusza Jukundusa.
• Najczęściej stosowanym materiałem rzeźbiarskim był biały marmur, który zwłaszcza w kopiach greckich polerowano do połysku.
• Stosowano narzędzia:
  • dłuta,
  • młot,
  • pilniki.
• Drobne pukle włosów, większa plastyczność, wypukłość szczegółów „zaprasza do współpracy” światłocień, w stopniu większym niż dotychczas.
• Wypukłe reliefy miały różnorodną tematykę:
  • mitologiczną,
  • historyczną,
  • rodzajową,
  • alegoryczną.
• Historyczny relief na Ołtarzu Pokoju, przedstawia członków rodziny cesarskiej, biorących udział w procesji, zrytmizowane fałdy szatą kojarzą się z płaskorzeźba grecką, choć więcej wagi poświęcono rysom twarzy oraz dokładnemu ich odtworzeniu uroczystości.
• Wstęgowy relief na kolumnie Trajana jest informacyjnym opowiadaniem historycznym.
• Kompozycja pasowa rozwija się w jednym kierunku zgodnie z narracją sensu treściowego.
• W rzeźbie pełnej, figuralnej, przedstawiono mnóstwo bogów i władców.
• Nowym typem rzeźbiarskiego pomnika jest posąg konny Marka Aureliusza.
• Rzeźba nagrobna ozdabiała kaplicę, sarkofagi, mauzolea i kolumbaria (nisze na urny z prochami).
• Motywami dekoracyjnymi nagrobków, były sceny mitologiczne, rodzajowe i ornament roślinny.
• Rzeźbę rzymską cechuje daleko posunięty realizm i siła wyrazu.
• W działach o funkcji informatycznej (reliefy historyczne) posługiwano się narracją spokojnym opowiadaniem o faktach.

MALARSTWO

• Malarstwo ścienne wykonywano na suchym tynku złożonym z dwóch warstw: wapna i piasku oraz wapna i kalcytu wygładzonego i pokrytego kredowo wapiennym gruntem.
• Malarstwo sztalugowe reprezentuje technika enkaustyczna.
• Były to malowidła na kości, marmurze, desce drewnianej wykonywane barwnikami rozrobionymi w pszczelim wosku.
• Farby nakładano rozgrzanymi metalowymi narzędziami.
• Techniką mozaiki ozdabiano posadzki, potem ściany bogatszych mieszkań.
• Istnieje kilka rodzajów tej techniki, polegającej na układaniu wzorów lub scen figuralnych.
• wzór układany z naturalnych barwnych kamyczków o różnorodnych kształtach,
• z kamieni płytek ceramicznych lub szkła ciętych w kostki o kształcie sześcianu,
• różnorodnego materiału: kolorowych marmurów, złota półszlachetnych kamieni, masy perłowej,
• Całą powierzchnię ścian dzielono na pola za pomocą malowanych elementów architektonicznych.
• W rzymskim malarstwie ściennym widoczna jest dążność do ukazania złudzenia trójwymiarowej przestrzeni na płaskiej powierzchni ściany.
• Posługiwano się różnymi sposobami: sugerowano przestrzeń różnymi kolorystycznymi walorowymi oraz perspektywą linearną.
• Malowana przestrzeń dzielona jest na dwa lub trzy plany (jak w dekoracji teatralnej).
• Płasko pomalowane jednobarwne tło „zamykało” przestrzeń ograniczając jednocześnie jej głębie.
• Niektóre złudzenia tyczą doznań barwnych i walorowych, wydaje się, że barwy ciepłe (żółć, czerwień, brąz) nasycone, czyste o intensywnym walorze bardziej zbliżają się do oka widza niż barwy chłodu (błękity, zieleni, fiolety), zszarzone o jasnym odcieniu walorowym, które „oddają się” w głąb pola widzenia.
• Inne złudzenia powodują pozorną deformację kształtów, wielkości pozornie zbieganie się linii równoległych w jakimś punkcie na horyzoncie.
• Artyści wprowadzili do obrazu zjawisko światła padającego z jednej strony na przedmiot.
• Przedmiot w swej części oświetlonej jest jasny w cieniu ciemnym są to więc różnice walorowe.
• W niektórych dziełach stosuje się różnice temperatur koloru – ciepłych w świetle, chłodnych w cieniu.

LITERNICTWO

• Rzymianie przyjęli alfabet od Greków.
• Kompozycja liter przejrzysta, czytelna lekka a równocześnie poważna.
• W rysunku litery odznaczają się doskonałymi proporcjami.
• Każda z nich maże być wpisana w kwadrat lub koło.
• Tekst ożywia dodatkowo współdziałanie światłocienia gdyż litery kute są w głąb płaszczyzny w ten sposób, że każdy element składa się z dwóch ukośnie ustawionych do siebie ścianek.
• Litera rzymska tzw. kapitała, dała początek liternictwu Europy i z niewielkimi zmianami używana do dziś, obok innych krojów liter, na całym świecie.