Sztuka Renesansu – Renesans w Polsce

Styl Renesansowy 
w Polsce

WARUNKI ROZWOJU SZTUKI

• Pod koniec XV w. Polską władał dynastią Jagiellonów.
• Renesansowi węgierskiemu mecenasował Wł. Jagiellończyk król Węgier i Czech.
• Na jego dworze przebywał w młodości Zygmunt I, po wstąpieniu na tron (1506) sprowadził z Węgier artystów włoskich, zapoczątkował tym samym renesans w Polsce w sztukach plastycznych.
• Ożenek Zygmunta I z Boną Sforza (1518) wznowiły wpływy włoskiego renesansu.
• Kultura w XV w. miała bardzo różnorodne oblecze, przenikały ją prądy humanistyczne w literaturze i nauce w sztuce zaś, panował późny gotyk: powstawały dzieła bizantyjsko – ruskie (polichromia kaplicy Kazimierza Jagiellończyka na Wawelu).
• Dzieje renesansu w sztuce polskiej przypadają na lata 1500-1650.
• Również przeżywa rozkwit literatura, muzyka, nauka.
• Renesans Polski w pierwszym okresie rozwoju ulegał wpływom włoskim 1500-1550, następnie niderlandzkim 1550-1600.
• Lata po 1600 to tzw. sztuka manierystyczna i początki baroku.
• Mecenat był przede wszystkim królewskim ale i tez magnacki i wyższego duchowieństwa oraz bogatego mieszczaństwa.
• Polacy rzadko i niechętnie udawali się w podróże artystyczne po Europie.
• Nie było szkolnictwa artystycznego.
• Bardzo długo utrzymywała się średniowieczna organizacja cechowa.
• Największe osiągnięcia w Polsce miał renesans w architekturze, słabiej rzeźba a najsłabiej malarstwo.

ARCHITEKTURA
Okres I 1500-1550
Wawel

• W 1499 r. spłonął zamek królewski na Wawelu i król podjął decyzję o odbudowaniu go w nowym stylu.
• Kierownikiem prac po 1507 r. został rzeźbiarz i architekt włoski Franciszek Florentczyk.
• Po nim przejął funkcję Bartolomeo Berecci – rzeźbiarz i architekt.
• Po dwóch władcach przejął funkcję tą polak Benedykt z Sandomierza.
• Trzy dwupiętrowe skrzydła pałacu otwiera się krużgankami na wewnętrzny dziedziniec.
• Krużganki parteru i pierwszego piętra są arkadowe.
• Dach wyższego piętra dźwigają delikatne smukłe kolumny za pośrednictwem małych, kamiennych dzbanuszków.
• W każdym skrzydle, rytm arkad jest przerywany murami skarpowymi, które wzmacniają i urozmaicają równocześnie jednostajną rytmikę kolumn i łuków.
• Dachy w renesansie północnym są strome kominy potężne.
• Dziedziniec jest lekki, wytworny przy całym monumentalizmie i ogromne założenia dzięki nierówności pięter i smukłości kolumn.
• Mury zewnętrzne pałacu są gładkie, proste, przerywane dużych prostokątnych okien.
• Dla uzyskania większej harmonii, jedności zamknięto trójskrzydłowe założenie czwartą ścianą parawanową.
• Wnętrza zgrupowane systemem amfiladowym wokół dziedzińca są przestronne, jasne kryte drewnianymi stropami z profilowanych belek lub kasetonów.
• Wyjątkowo piękne są portale Benedykta z Sandomierza, splatające motywy renesansowe z gotykiem.
• Bezbarwne obecnie elementy były w czasach renesansu polichromowane: czerwienią, błękitem, żółcią i zielenią.
• We wnętrz ściany były gładkie tylko pod stropem, każdą komnatę obiegał malowany fryz o motywach figuralnych.
• W całości zamek jest arcydziełem.  

Katedra

• Kaplica grobowa Zygmunta I została zbudowana przy katedrze wawelskiej.
• Jest dziełem Bartłomieja Berecci przy współpracy Wochów:
• Jana Marii Padovano,
• Santi Gucciego (rzeźba),
• Jana Cini (groteska.
• W ogólnej koncepcji artysta posłużył się najprostszymi bryłami geometrycznymi.
• Trzon budowli stanowi sześcian na którym, na ośmioboku bębna wznosi się kopuła zwieńczona wysoka latarnią.
• Ściany zewnętrzne maja dekorację złożoną z regularnych płaszczyzn prostokątów i rombów przedzielonych pionowymi listwami i pionowym rytmem żłobkowanych pilastrów.
• Kopuła pokryta jest złocistymi lśniącymi łuskami.
• Pod gzymsem wieńczącym sześcian murów biegnie napis kuty antykwą werset psalmu stanowią one dodatkowy element dekoracyjny.
• Dekoracja wnętrza jest bogata i dyskretna zarazem.
• Przy jednej ze ścian w głębokich niszach znajdują się sarkofagi naprzeciw nich obraz ze srebrnym tryptykiem.
• W mniejszych niszach umieszczono rzeźby.
• Reszta dekoracji jest dość płaskim reliefem o motywach groteski.
• Silnie wystający gzyms oddziela ściany od kopuły na żaglach o ozdobnej kasetonami o motywach kwiatonu.

Okres II 1550-1600

• Jan Maria Padovano przebudował krakowskie sukiennice z dawniejszej budowli gotyckiej.
• Jest to pierwsze dzieło w której została zastosowana attyka – kamienna nastawa zasłaniająca dach, o dekoracyjnych motywach architektonicznych zaczerpnięta z północnych form renesansu włoskiego.
• Odtąd attyka znacznie bardziej rozbudowana niż w Italii stanie się charakterystyczną cecha renesansu w Polsce.
• Wykonano wiele projektów miast idealnych, tylko nie liczne doczekało się realizacji.
• Zamość zaprojektowana przez Bernarda Morando dla Hetmana Zamoyskiego oraz Żółkiew – dla hetmana Żółkiewskiego.
• Zamość został założony na planie centralnym ośmiokąta na dwóch osiach wschód-zachód i północ-południe.
• Został ufortyfikowany wałami o 6 bastionach.
• Budowle zgrupowane są przeciwstawnie.
• Pałac z obszernym placem na wprost zawarta zabudowa miejsca, rozdzielona dwoma rynkami.
• Między pałacem a domami ustawiono kościół.
• Na rynku znajduje się ratusz.
• Wszystkie ulice przecinają się pod kątem prostym.
• Kolegiaty w Zamościu i Pułtusku reprezentują typ kościoła renesansowego w Polsce:
• zbudowany jest na planie podłużnym ze sklepieniem kolebkowym, zdobionym w płaszczyznowy, stiukowy ornament o motywach geometrycznych.
• Ratusze przebudowuje się z dawnych gotyckich.
• Poszerza się okna, drzwi otrzymują renesansowy portal a nad ostatnim piętrem dodaje się attykę.
• Najpiękniejsze budowle tego typu to Ratusz w Chełmie i Poznaniu zbudowany przez Baptyste Quadro z Lugano.
• Najpiękniejszą komnatą w jego wnętrzu jest Sala Rady dekorowana subtelnymi motywami geometrycznymi w stiuku, urozmaicony jest tez pięknym rozwiązaniem ścian i kilku kondygnacyjną galerię arkadową.
• W drugim okresie wykształca się typ polskiego zamku obronnego.
• Jest to czworoboczna budowla z basztami na narożach i wewnętrznym arkadowym dziecińcem.
• Przykłady:
• Zamek w Książu Wielkim,
• Zamek w Baranowie.
• Zamek w Baranowie zwany jest też „małym Wawelem”, dziedziniec krużgankowy jest zawartą na planie prostokąta z wieżami na narożach.
• Zamek na Piaskowej Skale (pod Krakowem) został wzniesiony z wykorzystywaniem obronnych możliwości naturalnego ukształtowania terenu (na skalnym wzniesieniu).
• Zamek w Brzegu ogromnych rozmiarów ma krużgankowy dziedziniec oraz brame pokrytą dekoracja figuralną.
• W Gdańsku tworzyło wielu Niderlandczyków m.in.:
• Antoni van Obbergen,
• Wilhelm van den Blocke z Malines.
• To twórcy Arsenału i Bramy Wyżynnej w Gdańsku.
• Architektura Gdańska, posługiwała się (podobnie jak niderlandzka) smukłą, „gotycką” budynku cegłą jako materiałem i płaską dekoracją fasad o motywach zaczerpniętych z wzornika Florisa.

Okres III 1600-1650

• Dwie kamienice Przybyłów na rynku Kazimierza reprezentują mieszczański renesans Polski.
• Uderzająca cechą są ogromne rozbudowane na wysokość jednej kondygnacji attyki o bogatych motywach zdobniczych.
• Całość jest nastrojona na sarmacką nutę.
• Kamienica Celejowska ma wytworniejsze proporcje i oszczędniejszą dekorację.
• Fasadę pokrywa prosta rustyka, w niej piękniej działają subtelne obramowania okien i portali.
• Attyka stanowi prawie połowę wysokości budynku, została podzielona na dwie kondygnacje w każdej występuje przemienny rytm półkolistych niż i pilastrów.
• Kaplica Myszkowskich w Krakowie:
• wzorowana jest na Zygmuntowskiej,
• występują tu oszczędność przy elegancji i wyszukaniu formy działającej tak m.in. dzięki srebrzysto czarnemu, ciemnemu, marmurowi białym stiukom i kolumnom o tonie załamanego różu.
• Zupełnie inna jest kaplica Boimów we Lwowie.
• Obfitość dekoracji całkiem zasłania płaszczyzny ścian.
• Silny jest plastyczny modelunek detali.

RZEŹBA

• Rzeźba okresu I była wykonywana w drewnie w brązie i kamieniu.
• Pełnie renesansowej rzeźby reprezentują dzieła artystów włoskich wykonywane w kamieniu.
• W II okresie do głosu dochodzi rodzinny nurt sztuki, którego wyrazem jest twórczość Jana Michałowicza z Urzędowa.
• W III okresie występują już tendencję zapowiadające nowy styl.
• Nagrobki w Kaplicy Zygmuntowskiej zostały wykonane wytwornym czerwonym marmurze węgierskim.
• Następnie dzieła były wykonywane w piaskowcu pińczowskim kamieniu łatwiejszym w obróbce.
• Rzeźbiarzami byli:
• Bartłomiej Berecci – twórca najprawdopodobniej nagrobka Zygmunta I,
• Jan Maria Padovano autor groteskowych motywów kaplicy Zygmuntowskiej,
• Benedykt z Sandomierza – stworzył portale wawelskie,
• Santi Gucci – mistrz płyty nagrobnej A. Jagiellonki, grobowca Stefana Batorego.
• Nagrobek Stefana Batorego to typowy dla schyłkowego renesansu nagrobek, operuje dwubarwnym materiałem.
• Jest to niewielka przyścienna budowla, nie pogrążona w niszy z postacią króla wykonaną w reliefie.
• Przeważają linie krzywe, uderza nastrój niepokoju rozbudowanych form.

Jan Michałowicz z Urzędowa

• Wykonał m.in. nagrobek A. Zebrzydowskiego, Filipa Padniewskiego na Wawelu.
• Operował zwartą symetryczna bryłą, klasycznymi w wyrazie formami postaci zmarłych stanowią świetne studia psychologiczne.
• Na północy rozpowszechnił się typ nagrobka z postaciami klęczącymi.

MALARSTWO

• Przez cały XV w. przeżywa rozkwit malarstwo gotyckie (sztalugowe).
• Znamiennym rysem dzieł przełomu jest wprowadzenie pejzażu do tła obrazu.
• Stopniowa rezygnacja ze złocistego tła.
• Malarstwo sztalugowe, dobry renesansu rozwijało się słabo.
• Wspaniale rozwija się malarstwo miniaturowe w I poł. XVI.
• Przykłady dzieł to miniatury:
• Kodeks Baltazara Behema,
• Graduał Jana Olbrachta,
• Pontyfikat Erazma Ciołka,
• Legenda Jana Jałmużnika.

Marcin Kober

• Wrocławianin.

Portrety Stefana Batorego i Anny Jagiellonki

• Portret króla St. Batorego odznacza się prostotą i dojrzałością środków malarskich.
• Cała postać w pozie konwencjonalnej, ustawiona na tle kotary w ciemnym obojętnym tle.
• Portretowa postać Anny Jagiellonki (w Krakowie i w Warszawie), przedstawiona jest w subtelnym wyrafinowanej tonacji barwnej.
• Zestawienie złocistej tkaniny w tle z wyszukanym i zwiewnym błękitem nakrycia głowy, spokojne rzeczowe potraktowanie rysów królowej przypomina renesansowy dworski portret w malarstwie francuskim.

Kodeks Baltazara Behema

• Jest to zbiór statutów cenowych.
• Miniatury w nim zawarte to zbiór renesansowych scen rodzajowych z ówczesnego życia miasta.
• Mimo użycia złota, barwy zestawione są śmiało, próby przedstawienia przestrzeni odważne.

Stanisław Samostrzelnik z Mogiły

• Mnich z podkrakowskiego zakonu cystersów.
• Był artystą operującym już formami prostymi bardziej monumentalnymi.
• Był portrecista.
• Jego dzieła:
• Modlitewnik Krzysztofa Szydłowskiego,
• Księga Żywotów Arcybiskupów Gnieźnieńskich,
• Ewangeliarz Piotra Tomickiego,
• fresk Ukrzyżowanie w krużgankach klasztorów cystersów w Mogile.

XXX

• Na Wawelu tworzył dekorator Hans Dürer (brat A. Dürera).
• Hans Suessa z Kulmbachu autor Poliptyku św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Krakowie.