 |
| abakus kolumny romańskiej |
action painting - termin określający technikę i sposób malowania polegający na spontanicznym chlapaniu, rozlewaniu bądź kapaniu farbą na płótno. Termin użyty po raz pierwszy w 1952 roku przez amer. krytyka H. Rosenberga, akcentował popularny wówczas pogląd, że obraz nie jest skończonym dziełem, ale zapisem procesu twórczego. Kładł nacisk na fizyczny akt malowania jako podstawowy środek ekspresji, eliminujący zarazem figuratywność i treściowość dzieła. Przykładem jest twórczość J. Pollocka.
afisz - dzieło sztuki drukarskiej i graficznej, które wykształciło się w XVII wieku. Afisz tym różni się od plakatu, że jego głównym celem jest przekaz treści, a nie wywołanie skojarzeń myślowych lub odczuć artystycznych, skutkiem czego wykonany jest głównie lub nawet w całości ze składu tekstu i nie zawiera ani skomplikowanych kompozycji literniczych, ani też rozbudowanych form graficznych. Rozpowszechnił się jako środek reklamy w XVII wieku; w XIX wieku afisz został wyparty z wielu funkcji przez plakat. W Polsce afisz pojawił się w poł. XVIII wieku jako druk zapowiadający widowiska teatralne i koncertowe.
agora - w miastach starożytnej Grecji centralny plac stanowiący ośrodek polityczny, administracyjny, religijny (miejsce poświęcone bogom), często też handlowy. W VIII-VI w. p.n.e. charakterystyczna była tzw. agora archaiczna - zwykle czworokątna, niekiedy przecięta ulicą, z sukcesywnie wznoszonymi budowlami świeckimi, sanktuariami, ołtarzami i niekiedy straganami; od V w. p.n.e. rozpowszechniła się tzw. agora jońska, prostokątna, reprezentacyjna, zamknięta portykami co najmniej z trzech stron, niekiedy z monumentalnym wejściem oraz budowlami cywilnymi i sanktuariami w bezpośrednim sąsiedztwie.
 |
| agora |
akant - roślina o dużych, głęboko wyciętych liściach i zebranych w kłos kwiatostanach, rosnąca w stanie dzikim w krajach śródziemnomorskich; pierwowzór ornamentów znanych pod nazwą liścia, kwiatu i wici akantu., stosowanych szeroko w ornamentyce od starożytności do czasów współczesnych. Najbardziej zbliżony do rośliny jest liść akantu stosowany pojedynczo (np. w konsolach), w układzie kielichowym (np. w głowicach korynckiej i kompozytowej) i we fryzach ciągłych.
akropol - w starożytnej Grecji osiedle lub część miasta położona na wzgórzu; w 2 połowie II tysiąclecia p.n.e. gród warowny z pałacem władcy, w okresach późniejszych zwykle ośrodek kultu; w miastach hellenistycznych (III - I w. p.n.e.) - ufortyfikowana cytadela, włączona w system obronny miasta, niekiedy jego najbardziej reprezentacyjna część; najsłynniejszy akropol w Atenach.
 |
| akropol w Atenach, próba rekonstrukcji |
akwaforta, kwasoryt - technika graficzna druku wklęsłego; także odbitka otrzymana tą techniką. Rycinę wykonuję się przez odbijanie wytrawionego rysunku na płycie miedzianej lub cynkowej w prasie miedziorytniczej. Wypolerowaną płytę pokrywa się werniksem akwafortowym (wosk, asfalt, żywica); rysunek wykonuje się igłą, nacinając werniks i odsłaniając powierzchnię metalu. Następnie płytę poddaje się trawieniu w wodnym roztworze kwasu azotowego lub chlorku żelazowego; natężenie kreski zależy od głębokości trawienia, tj. od czasu trawienia. Po zakończonym trawieniu wymywa się werniks i na podgrzana płytę metalową nakłada farbę drukarską, którą wyciera się z powierzchni płyty, tak że pozostaje ona tylko w głębi wytrawionych kresek; z tak przygotowanej płyty wykonuje się odbitkę w prasie pod dosyć silnym natłokiem, na wilgotnym papierze.
 |
| akwaforta: Rembrandt Objawienie się pasterzom, 1634 |
 |
| akwaforta: M. Płoński Koszykarz, 1805 |
1) farba wodna o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie, przeważnie z gumy arabskiej, często z dodatkiem miodu (farby miodowe), cukru lub gliceryny, które nadają elastyczność i ułatwiają pobranie farby wilgotnym pędzlem, nieodporna na światło, łatwo płowieje.
2) technika malarska, posługująca się farbami akwarelowymi kładzionymi najczęściej na papierze, pergaminie, także na kości słoniowej (miniatury), jedwabiu. Farba tworzy cienką, przezroczystą warstwę, przez którą przebija kolor podłoża; technika wymagająca dużej precyzji ze względu na trudności dokonywania poprawek.
3) obraz wielobarwny, malowany farbami akwarelowymi lub jednobarwny, np. malowany tuszem, bistrem lub sepią, tzw. lawowany
akwatinta, kwasoryt płaszczyznowy - technika graficzna druku wklęsłego, zbliżona do akwaforty, rozpowszechniona w XVIII wieku; także odbitka wykonana tą techniką.W akwatincie na płytce metalowej trawione są płaszczyzny, a efekt plam o różnym natężeniu osiąga się przez odpowiednią regulację czasu trawienia poszczególnych tonów. Akwatinta przypomina rysunek wykonany pędzlem i często jest stosowana w połączeniu z akwafortą. Płytę miedzianą lub cynkową zapyla się sproszkowaną kalafonią albo asfaltem, stapia na piecyku, uzyskując po wytrawieniu efekt jasnych punkcików na ciemnym tle; stosując na przykład sól kuchenną rozsypaną na powierzchni płyty pokrytej werniksem akwafortowym, a następnie stopioną na piecyku i wypłukaną wodą, otrzymuje się po wytrawieniu powierzchnię jasną pokrytą ciemnymi punkcikami.
akwedukt, wodociąg - kanał podziemny, naziemny lub wzniesiony na arkadach, doprowadzający wodę z odległych źródeł rurami; znane były w starożytnej Mezopotamii i Grecji; akwedukt jako monumentalna konstrukcja architektoniczna stanowił jeden z najbardziej charakterystycznych przykładów użytkowego budownictwa rzymskiego; najlepiej zachowały się akwedukty w prowincjach rzymskich - tzw. Pont du Gard w Nîmes w południowej Francji i w Segowii w Hiszpanii.
2) technika malarska, posługująca się farbami akwarelowymi kładzionymi najczęściej na papierze, pergaminie, także na kości słoniowej (miniatury), jedwabiu. Farba tworzy cienką, przezroczystą warstwę, przez którą przebija kolor podłoża; technika wymagająca dużej precyzji ze względu na trudności dokonywania poprawek.
3) obraz wielobarwny, malowany farbami akwarelowymi lub jednobarwny, np. malowany tuszem, bistrem lub sepią, tzw. lawowany
.jpg) |
| akwarela: J. Fałat Po polowaniu, 1898 |
akwedukt, wodociąg - kanał podziemny, naziemny lub wzniesiony na arkadach, doprowadzający wodę z odległych źródeł rurami; znane były w starożytnej Mezopotamii i Grecji; akwedukt jako monumentalna konstrukcja architektoniczna stanowił jeden z najbardziej charakterystycznych przykładów użytkowego budownictwa rzymskiego; najlepiej zachowały się akwedukty w prowincjach rzymskich - tzw. Pont du Gard w Nîmes w południowej Francji i w Segowii w Hiszpanii.
 |
| akwedukt: Pont du Gard |
al fresco, fresk, buon fresco :
1) technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku pokrytym kilku warstwami zaprawy, farbami z pigmentów odpornych na alkaliczne działanie wapna, rozprowadzonymi wodą deszczową.
2) malowidło wykonane tą techniką; spoiwem staje się tu samo podłoże; malowidło wykonuje się częściami, nakładając ostatnią warstwę zaprawy ( intonaco ) tylko na taką część powierzchni, jaką można zamalować w ciągu dnia; w przeciwnym razie wyschnięta zaprawa nie wiąże się już z farbą i nie zamalowane partie tynku muszą być usuwane; fresk jest techniką bardzo trudną, gdyż nie pozwala na dokonywanie poprawek i zmian, należy jednak do najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego
algrafia, aluminografia - technika druku płaskiego, odmiana litografii, a także odbitka litograficzna wykonana z płyt aluminiowych. Sposób wykonywania rysunku jest identyczny jak w litografii na kamieniu, jedynie przygotowanie blachy aluminiowej oraz jej preparowanie jest odmienne. Technika algrafii pozwala na uzyskanie dużej gradacji plamy lawowanej tuszem oraz delikatności rysunku wykonanego ołówkiem. Technika algrafii jest stosowana od lat 90. XIX w.
al secco - technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na suchym tynku pigmentami zmieszanymi z wodą, których spoiwem jest mleko wapienne, kazeina, klej, olej, żywice, woski, jajo całe lub żółtko; niewłaściwie zwany suchym freskiem, w technice al secco nie ma, w przeciwieństwie do fresku, podziału na partie dzienne, w fakturze mogą występować impasty. Stosowana powszechnie w starożytności; od XV w. zastąpiona głównie we Włoszech przez fresk; od XVIII w. ponownie popularna.
alla prima, fa presto - technika malowania w sposób bezpośredni, szybko, bez podmalowania i najczęściej bez przygotowania rysunku. Obrazy malowane techniką alla prima robią z bliska wrażenie nie wykończonych, farba nie zawsze pokrywa ich całą powierzchnię, zabarwienie zaprawy wykorzystywane było jako element barwny. Obrazy olejne mają zróżnicowaną fakturę i wyraźne ślady pociągnięć pędzla; obrazy akwarelowe, wykonane silnie rozrzedzonymi farbami, mają często zacieki i płynność w łączeniu elementów kolorystycznych. Sposób malowania alla prima stosowany jest w technice olejnej od XVII w., w akwarelowej - od pocz. XX w.
alternacja - układ kilku elementów dekoracyjnych lub konstrukcyjnych, występujących na przemian w rzędzie; najczęstsza i najprostsza jest alternacja dwóch elementów, bardziej skomplikowana - jednego z drugim powtórzonym dwukrotnie oraz alternacja grupowa (trzech, czterech lub więcej). Jeden z najbardziej rozpowszechnionych układów w architekturze, zdobnictwie przedmiotów użytkowych i kultowych oraz w wyrobach rzemiosła artystycznego.
altana - w architekturze ogrodowej - niewielki lekki budynek przykryty dachem, o ażurowych ścianach, obsadzony pnączami, służący do odpoczynku, spotkań towarzyskich, ochrony przed niepogodą; w okresie baroku także niewielki pawilon oszklony i zamknięty, ustawiony w miejscu, z którego roztaczał się piękny widok.
ambit, obręb :
2) malowidło wykonane tą techniką; spoiwem staje się tu samo podłoże; malowidło wykonuje się częściami, nakładając ostatnią warstwę zaprawy ( intonaco ) tylko na taką część powierzchni, jaką można zamalować w ciągu dnia; w przeciwnym razie wyschnięta zaprawa nie wiąże się już z farbą i nie zamalowane partie tynku muszą być usuwane; fresk jest techniką bardzo trudną, gdyż nie pozwala na dokonywanie poprawek i zmian, należy jednak do najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego
algrafia, aluminografia - technika druku płaskiego, odmiana litografii, a także odbitka litograficzna wykonana z płyt aluminiowych. Sposób wykonywania rysunku jest identyczny jak w litografii na kamieniu, jedynie przygotowanie blachy aluminiowej oraz jej preparowanie jest odmienne. Technika algrafii pozwala na uzyskanie dużej gradacji plamy lawowanej tuszem oraz delikatności rysunku wykonanego ołówkiem. Technika algrafii jest stosowana od lat 90. XIX w.
al secco - technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na suchym tynku pigmentami zmieszanymi z wodą, których spoiwem jest mleko wapienne, kazeina, klej, olej, żywice, woski, jajo całe lub żółtko; niewłaściwie zwany suchym freskiem, w technice al secco nie ma, w przeciwieństwie do fresku, podziału na partie dzienne, w fakturze mogą występować impasty. Stosowana powszechnie w starożytności; od XV w. zastąpiona głównie we Włoszech przez fresk; od XVIII w. ponownie popularna.
alla prima, fa presto - technika malowania w sposób bezpośredni, szybko, bez podmalowania i najczęściej bez przygotowania rysunku. Obrazy malowane techniką alla prima robią z bliska wrażenie nie wykończonych, farba nie zawsze pokrywa ich całą powierzchnię, zabarwienie zaprawy wykorzystywane było jako element barwny. Obrazy olejne mają zróżnicowaną fakturę i wyraźne ślady pociągnięć pędzla; obrazy akwarelowe, wykonane silnie rozrzedzonymi farbami, mają często zacieki i płynność w łączeniu elementów kolorystycznych. Sposób malowania alla prima stosowany jest w technice olejnej od XVII w., w akwarelowej - od pocz. XX w.
alternacja - układ kilku elementów dekoracyjnych lub konstrukcyjnych, występujących na przemian w rzędzie; najczęstsza i najprostsza jest alternacja dwóch elementów, bardziej skomplikowana - jednego z drugim powtórzonym dwukrotnie oraz alternacja grupowa (trzech, czterech lub więcej). Jeden z najbardziej rozpowszechnionych układów w architekturze, zdobnictwie przedmiotów użytkowych i kultowych oraz w wyrobach rzemiosła artystycznego.
altana - w architekturze ogrodowej - niewielki lekki budynek przykryty dachem, o ażurowych ścianach, obsadzony pnączami, służący do odpoczynku, spotkań towarzyskich, ochrony przed niepogodą; w okresie baroku także niewielki pawilon oszklony i zamknięty, ustawiony w miejscu, z którego roztaczał się piękny widok.
ambit, obręb :
1) staropolskie zabudowanie ze słupów, obwód, krużganek wokół domu lub dziedzińca klasztornego;
2) obejście - w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami; obejście było charakterystycznym elementem kościołów romańskich (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich; do obejścia przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic).
2) obejście - w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami; obejście było charakterystycznym elementem kościołów romańskich (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich; do obejścia przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic).
 |
| ambit - obejście |
 |
| ambona w kształcie łodzi, XVIII w. |
amfiteatr :
1) w starożytnej architekturze rzymskiej odkryta budowla widowiskowa wzniesiona na planie elipsy, z areną pośrodku i widownią wznoszącą się dokoła niej schodkowo, z wewnętrznymi kuluarami;
2) budowla ogrodowa występująca w ogrodach barokowych i klasycystycznych, sytuowana w obrębie boskietów lub jako budowla wolno stojąca nad wodą, na zboczach wzgórza czy pagórków; amfiteatry ogrodowe służyły celom widowiskowym (najokazalsze w Wersalu, Herrenhausen, Łazienkach) lub stanowiły element dekoracyjny (m.in. w Nieborowie).
3) w nowożytnych budowlach widowiskowych widownia (lub jej część) wznosząca się kolisto lub półkolisto ku górze; również nazwa budowli z taką widownią.
2) budowla ogrodowa występująca w ogrodach barokowych i klasycystycznych, sytuowana w obrębie boskietów lub jako budowla wolno stojąca nad wodą, na zboczach wzgórza czy pagórków; amfiteatry ogrodowe służyły celom widowiskowym (najokazalsze w Wersalu, Herrenhausen, Łazienkach) lub stanowiły element dekoracyjny (m.in. w Nieborowie).
3) w nowożytnych budowlach widowiskowych widownia (lub jej część) wznosząca się kolisto lub półkolisto ku górze; również nazwa budowli z taką widownią.
 |
| amfiteatr rzymski - Koloseum |
 |
| amfora attycka, czarnofigurowa, VI w. p.n.e. |
amorek, putto - motyw dekoracyjny przedstawiający małego nagiego chłopca, częsty w malarstwie i rzeźbie od okresu renesansu, nawiązujący do antycznych przedstawień Erosa jako uskrzydlonego dziecka (tzw. amorki, rzadziej eroty); terminem putto określa się często także postacie aniołków popularne w kościelnej sztuce renesansowej, barokowej i rokokowej.
angielski ogród - forma ogrodu i kierunek w sztuce ogrodowej nawiązujący do układu naturalnego krajobrazu. Powstał w Anglii na pocz. XVII w. pod wpływem poglądów artystycznych inspirowanych poprzedzającymi je ideami filozoficzno - literackimi oraz malarskimi przedstawieniami pejzażu. Angielski ogród cechuje zarzucenie sztucznej regularności, wyeliminowanie linii prostej. Formy roślinne utrzymane w ich postaci naturalnej swobodnie rozrośnięte, rozmieszczone pojedynczo, w grupach nieregularnych oraz jako klomby i gaje tworzyły kulisy dla prospektów wewnątrz ogrodu i na otaczający krajobraz. Plan ogrodu angielskiego stał się nieregularny, swobodny, asymetryczny.
 |
| angielski ogród: ogród w Stourhead |
(Santa Maria del Flore | autor kopuły-Filippo Brunelleschi 1420-1434)
(San Pedro in Montorio
