Sztuka Średniowiecza – Sztuka Bizantyjska

Sztuka Bizantyjska

WARUNKI ROZWOJU SZTUKI 
Ustrój 

• Od  VI w. datuje się początek ustroju feudalnego zarówno w Bizancjum jak i w Europie Zachodniej.
• Ścisły związek władzy świeckiej i religii osiągnął szczyt w cesarstwie bizantyńskim, gdzie był władcą absolutnym niemal despotą reprezentował państwo i władzę.
• Udział w rządach miało również wyższe duchowieństwo i wojskowi.
• Sfery rządzące decydowały o sprawach, politycznych, społecznych i kulturalnych.
• Rozbudowany ceremoniał dworski był cele wpływów wschodnich i rzymskich.
• Sztuce mecenasował dwór cesarski.
• Sztuka pełniła potrójna funkcję:
• religijną,
• dekoracyjną,
• gloryfikująca władze.

Informację Historyczne

• Wędrówki ludów IV- V w. przyspieszyły upadek cesarstwa rzymskiego (476r.) a wcześniejszy podział cesarstwa na wschodnie i zachodnie, zapoczątkował rozwój bizantyjskiego wschodu.
• Bizancjum (dawna kolonia grecka nad Bosforem) zajmowało w okresie największej potęgi:
• Półwysep Bałkański,
• Syrię,
• Egipt,
• Azję Mniejszą.
• Religia chrześcijańska, będącą religią państwową, scalała różnorodne wpływy.
• Pierwszy okres rozkwitu kulturowego przezywało cesarstwo za czasów Justyniana.
• Aktywnym ośrodkiem kulturowym była Rawenna w południowej Italii.
• Konstantynopol (Bizancjum) był centrum greckiej myśli przefiltrowanej przez wpływy Wschodu i stopionej w jednym ognisku kultury chrześcijańskiej o charakterze dworskim.
• W VIII-X w. okres walk obrazoburczych doprowadziło doniszczenia prawie całej dotychczasowej sztuki.
• Kolejny rozkwit miał miejsce w okresie dynastii Paleologów (XIII-XV w.) aż do podbicia Konstantynopola przez Turków w 1453 r., które położyło kres dziejom Cesarstwa Bizantyjskiego.

Religia

• Boga pojmowano jako najwyższego władcę, Jedynego Prawodawcę, Potężnego Sędziego.
• Był królem wszechświata a cesarz wyrazicielem jego wolowe władzy świeckiej.
• Dlatego Bóg w sztuce Bizantyjskiej, to często władca o surowej i majestatycznej twarzy, górujący nad całym światem.
• Mistycyzm z przekonaniem o pięknie stworzonego świata wyrażał się w dziedzinie sztuk, uduchowieniem postaci, rozbudowaną symboliką, bogactwem różnorodnych drogocennych materiałów.
• Hieratycznie, dostojne pozy świętych ich gesty wolne od wyrażenia uczuć i emocji przywodzą na myśl zasady etykiety dworskiej.

Pozycja Społeczna Artysty

• W Europie średniowiecznej do XIII w. artystami byli przede wszystkim zakonnicy.
• Byli architektami, ozdabiali rękopisy, malowali obrazy.
• Rzemiosło artystyczne powstało w rękach rzemieślników świeckich.
• Artystów, zwłaszcza w3 Bizancjum i na Rusi bardzo poważano i ceniono.
• Skutkiem zdobycia miast pruskich i arabskich przez Bizancjum był napływ tamtejszych niewolników wyspecjalizowanych w rzemiośle artystycznym, czemu należy przypisać silne wpływy Wschodu na sztukę Bizantyjską.

ARCHITEKTURA 

• Miasta bizantyjskie budowane były na wzór rzymskich, wznoszone z kamienia i cegły.
• Pałace cesarskie olśniewały przepychem.
• Najwybitniejszymi osiągnięciami architektury były świątynie.
• Bazyliki przypominały sale tronowe, gdzie w miejscu tronu stał ołtarz.
• Inspirowano się architekturą sakralną w budownictwie pałacowym i odwrotnie.
• „Złota” sala tronowa (za Tyberiusza I naśladowała formę kościoła San Vitale w Rawennie: w absydzie ustawiono tron dla cesarza, a jej sklepienie ozdabiano mozaiką.
• Do najwybitniejszych zabytków architektury sakralnej należą kościoły Rawenny:
• San Apollinare Nuovo,
• San Apollinare in Classe,
• San Vitale,
• Kościół Mądrości (Hagia Sophia) w Konstantynopolu.
• Dwa pierwszy kościoły to bazyliki.
• Kościół San Vitale jest Budowlą centralną na planie wieloboku foremnego z kopułą.

Kościół Świętej Mądrości

• Zbudowany w latach 532-537 r.
• Stanowi połączenie dwóch koncepcji podłużnej i centralnej.
• Zbudowany jest na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, podzielony na trzy nawy o stosunku szerokości jak bazylika.
• Wyprodukowany jest środek świątyni, dzięki wzniesionej nad nim kopuły o wielkiej rozpiętości opartej na czterech potężnych filarach.
• Filary wtopione są w ściany, dzięki czemu nie podkreślają zbytnio centralnego rozwiązania części środkowej.
• Po obu stronach kopuły dobudowano dwie pół kopuły, podkreślając podłużną część kościoła.
• Nawy boczne podkreślone są arkadami – łukami półkolistymi, opartymi na kolumnach podwójnym kapitelu.
• Czasza kopuły opiera się za pośrednictwem pierścienia, bębna na napiętych, wypukłych trójkątach – żaglach.
• Rozwiązanie konstrukcji bryły pozwoliło stworzyć wielkie przestronne wnętrze z wyraźną dominantą (kopułą) czyli akcentem głównym.
• Ważnym czynnikiem współdziałającym z architektura było światło, po raz pierwszy wprowadzono do wnętrza, jako element komponujący.
• Okna w bębnie kopuły wpuszczają światło, które unosi ją do góry odmaterializując jej ciężar.
• Liczne otwory okienne równomiernie oświetlają centrum kościoła.
• Nawy boczne pogrążone są w mroku.
• Kościół Świętej Mądrości jest dziełem architektów greckich:
• Anthemiosa z Tralles,
• Izydora z Miletu.

• Kościoły na zewnątrz surowe, proste, w środku oszałamiają bogactwem motywów dekoracyjnych, różnorodnością jakości materiałów.
• Barwne marmury, mozaiki freski, pokrywały, ściany nie pozostawiając nie zabudowanego miejsca.
• W kompozycyjnej koncepcji bryły architektonicznej przenikają się grecka logika, ład jasność myśli podporządkowanym matematycznym wyliczeniom z rzymskim rozmachem, wynalazczością i wschodnim umiłowaniem przepływu zmienności, różnorodności i bogactwa.
• Wnętrze świątyni bizantyjskiej ma charakter symboliczny:
• rozległy obszar stworzony dla człowieka przykrywa kopuła – niebo,
• olśniewająca wspaniałość wnętrza ma przywodzić myśl o raju, oderwanie od przyziemnych spraw <- jest to tak zwany mistyczny materializm,
• zgodnie z myślą bizantyjską ma prowadzić duszę do Boga po przez wspaniałość estetycznych doznań.
• Założenia architektury bizantyjskiej doprowadziły do ukształtowania się typu kościoła:
• na planie krzyża greckiego (o równych ramionach),
• z dużą kopułą po środku,
• czterema kopułami nad każdym ramieniem krzyża a także planów krzyża wpisanych w prostokąt.
• Centralny typ kościoła znajdujemy także na Rusi i krajach bałkańskich również kościół św. Marka w Wenecji jest pięknym jego przykładem.

Kościół San Vitale w Rawennie 

• Powstał w 526-547 za czasów Justyniana.
• Budowla na planie ośmioboku jest kryta kopułą opartą na ośmiu filarach połączonych łukami.
• W ten sposób utworzył się jakby podwójny ośmiobok – wpisany w drugi z obejściem po między ścianami a filarami.
• Kościół jest piętrowy.
• Prezbiterium zakończone jest wielobocznie.
• San Vitale słynny jest dzięki wspaniałej dekoracji mozaikowej świetnie zachowanej.

MOZAIKI 

• Najpiękniejsze mozaiki przetrwały w kościołach Rawenny.
• W San Apollinare Nuovo, na ścianach nawy głównej przedstawione są w trzech równoległych pasach sceny ze starego i Nowego Testamentu, święci i męczennicy.
• Wnętrze San Vitale zdobione było wielobarwnymi mozaikami.
• Do najlepiej zachowanych należą mozaiki znajdujące się w prezbiterium przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem niosącym dary do ołtarza.
• Pozy, gesty, układ szat, są dostojne i schematyczne, twarze natomiast są portretami wiernie odzwierciedlającymi rysy.
• To z indywidualizowanie typów, dotyczy wyłącznie pary cesarskiej i najwyższych dostojników.
• Tłum dworzan na dalszym planie ma rysy ujednolicone, podobne.
• We wszystkich twarzach uderzające są ogromne oczy, które nadaje im piętno uduchowienia.
• Mozaiki miały różnorodną tematykę.
• Często ukazywano Chrystusa jako Dobrego Pasterza lub jako Władcę – Sędziego.
• Inne tematy to postacie świętych, symbole znane ze sztuki wczesnego chrześcijaństwa ornamenty o różnorodnych motywach.
• Są to różnobarwne kamyki:
• lśniąca w świetle powierzchnia ceramicznych kostek,
• marmur,
• półszlachetne kamienie,
• masa perłowa,
• Malutkie elementy układane są swobodnie, działają zarówno kolorem jak i naturalną jakością tworzywa.
• Sprawiają wrażenie jako coś drogocennego i szlachetnego.
• Mozaiki wykonywane były w szerokiej palecie barw, zarówno nasyconych ściszonych, rozjaśnionych i zszarzałych.
• Zestawienia są, ostre, kontrastowe, to znów delikatne bardzo wyszukane, czasem nawet jedna maleńka plamka kontrastującego koloru ożywia całą wielką płaszczyznę.
• Całe płaszczyzny barwne nie są jednolite, poszczególne kwadraciki różnią się odcieniem dzięki temu całość plam wibruje, żyje, pulsuje ale jest spokojna.
• Brak jest sugestii przestrzeni.
• Tylko twarze i ręce postaci mają delikatny modelunek światłocieniowy.
• Wielkie znaczenie miało płaskie złote tło, zarówno jako barwa, jak i symbol wieczności.
• Kompozycja: występuję symetria i zróżnicowany choć spokojny rytm, któremu podporządkowane są pozy.

IKONY I FRESKI

• Słowo „eikon” oznacza w jeżyku greckim „obraz”, „wyobrażenie”.
• Ikony, obrazy służyły do modlitwy.
• Były malowane przez zakonników w technice temperowej.
• Były zazwyczaj małych rozmiarów (by można było je przenosić, zabierać ze sobą w podróż).
• Otaczano je czcią.
• Większe ikony umieszczano w kościołach, tworząc z nich ścianę zasłaniającą ołtarz (ikonostas).
• Fascynująca jest siła wyrazu postaci pełnych powagi i dostojeństwa o nieruchomych twarzach z ogromnymi zamyślonymi oczami.
• Kompozycja jest zawsze centralna i statyczna.
• Postacie malowano płaską plamą barwną obwiedzioną ciemnym konturem, gesty identyczne, ruch dostojny, hieratyczny.
• Barwy powtarzają się, najczęściej występują złote tła.
• Istniały ścisłe przepisy malowania ikon.
• Nie interesowano się życiem ziemskim świętych i przedstawiano ich w chwale wiecznej.
• Złote tło symbolizowało rzeczywistość ponad czasową.
• Drobiazgowe przepisy dotyczyły także spraw technicznych oraz symboliki.
• Ikony wykonywano w technice temperowej – na desce z drewna lipowego (ewentualnie obciągniętej płótnem) pokrytej gruntem z kredy gipsu z wodą klejową.
• Malowano farbami rozprowadzonymi spoiwem z jajka kurzego (lub samego żółtka).
• Plamy barwne można nakładać na płaszczyznę tylko raz bez poprawiania i przemalowywania.
• Dlatego koncepcja musiała być całkowicie gotowa przed przystąpieniem do pracy.
• Rysunek przenoszono na grunt za pomocą szablonów co sprzyjało utrwaleniu się schematów.
• Ikonografia bizantyjska wykształcona w malarstwie ikon dotarła przez (Włochy, Sycylię, Wenecję, Rawennie) do Europy Zachodniej, wpłynęła na wytworzenie się tamtejszych form malarstwa.
• Malarstwo bizantyjskie oddziaływało także o wiele silniej na Bułgarię i Rus gdzie zwłaszcza w XIV i XV przeżywano rozkwit.
• Słynni artyści z tamtych czasów :
• Teofan Grek z Bizancjum
• freski cerkwi Przemienienia w Nowogrodzie.
• Zakonnik Andrzej Rublow z Rusi
• Ikona Trójcy Świętej.

Matka Boska Włodzimierska 

• Wyobrażenie matki z dzieckiem w geście czułości i głębokiej duchowej łączności.

• W Polsce mamy przykłady fresków bizantyjsko – ruskich z czasów dynastii Jagiellonów, są to polichromowane ścienne w kaplicy Świętej Trójcy na zamku w Lublinie i freski prezbiterium katedry w Sandomierzu.
• Bizantyjczycy pisali na pergaminie i papierze.
• Książki miały drogocenne z metalu (srebra i miedzi) ozdobione drogimi kamieniami i emalią oprawy.

RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE

• Najwybitniejszymi dziełami artystycznymi są przedmioty związane z kultem religijnym, wyroby rzeźbionej kości słoniowej, złoto srebro, drogie kamienie szlachetnych gatunków przedmioty rzemieślnicze.
• Należą do nich relikwiarze, o różnych kształtach:
• krzyże,
• oprawy,
• czary,
• kaganki oliwne,
• małe dwuskrzydłowe obrazy,
• ceramiczne naczynia.
• Techniki złotnicze znane już w starożytności i tutaj osiągnęły mistrzostwa.
• Są to techniki repusowania, niella, granulacji, filigranu emalii itp.

PODSUMOWANIE

• Bizancjum było bezpośrednim kontynuatorem tradycji sztuki antycznej i rzymskiej.
• Sztuka samego Bizancjum odznaczała się jawnością i schematyzmem form powtarzanych niezmiernie przez wieki.
• U jej podstaw stała logika i doskonałość proporcji sztuki greckiej bogactwo estetycznych doznań zmysłowych Wschodu, mistyka i symbolika religii chrześcijańskiej.