Sztuka XX wieku – Wiadomości o sztuce polskiej (Dwudziestolecie międzywojenne)

SZTUKA POLSKA

DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO

• Głównymiośrodkami kultury były Kraków i Warszawa ze swoimi uczelniamiartystycznymi, ale rozwijały się również nowe centra sztuki:Poznań, Lwów, Wilno, Łódź.
• Oficjalnymecenat nad sztuką objęło Ministerstwo Kultury i Sztuki, anastępnie – od 1921r. – Ministerstwo Wyznań Religijnych iOświecenia Publicznego.
• Działałonadal Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych oraz TowarzystwoArtystów Polskich Sztuka,które w okresie dwudziestolecia między wojennego były twierdzamitradycjonalizmu w stosunku do młodej awangardy.
• Wtakiej sytuacji torowały sobie drogę kierunki nowoczesne związanenajpierw z ekspresjonizmem, kubizmem i futuryzmem, a nieco późniejze środowiskami konstruktywistów i Bauhausu.
• GrupyFormistów, Buntu, Bloku, Praesensu, Artystów Rewolucyjnych (a.r.),Artesu, Grupy Krakowskiej naczelnym ich hasłem była opozycja wobecrealizmu impresjonizmu i tendencji postimpresjonistycznych, agłównym celem – propagowanie nowych kierunków w sztuce.
• UgrupowanieRytmu oraz koloryści (Kapiści, Zwrotnik, Jednoróg, Pryzmat) w ichdziałalności daję się zauważyć wyraźniejszą ciągłośćtradycji.
• Rytmopierał się na tradycji sztuki ludowej i młodopolskiej, akoloryści – poprzez swojego francuskiego „ojca duchowego”Pierre’a Bonnarda – czerpali z impresjonistów ipostimpresjonistów.
• Nastąpiłozbliżenie środowiska polskich twórców z artystycznymi kręgamiParyża w skutek licznych podróży artystycznych.
• Wieleartystów zachowało świadomość spuścizny polskiego romantyzmu icecha ta wyróżniała naszą sztukę wśród nowoczesnych kierunkówi tendencji.
• Polskasztuka dwudziestolecia międzywojennego nie miała jednolitegooblicza i zbyt oryginalnych osiągnięć.
• Charakteryzowałją jednak bardzo twórczy stosunek do kierunków przeszczepionych zinnych krajów europejskich.
• Donajwybitniejszych indywidualności w dwudziestoleciu należeli:
  • WładysławSkoczylas,
  • WładysławStrzemiński,
  • MariaJarema,
  • KarolHiller,
  • ZygmuntWaliszewski,
  • TadeuszMakowski,
  • AugustZamoyski,
  • XaweryDunikowski.
• Drugawojna światowa przerwała na kilka lat ciągłość rozwojupolskiej sztuki.

FORMIŚCI

• Pierwsząawangardową grupę stworzyli młodzi artyści, którzy w 1917 r.zorganizowali ekspozycję swoich prac pod nazwą WystawaEkspresjonistów Polskich.
• W1911 r. otwarli wystawę we Lwowie, zaś 1919 w Warszawie, gdziewystąpili pod nazwą formistów.
• Grupaskupiała wielu artystów, m.in.:
  • Andrzeji Zbigniew Pronaszko,
  • LeonChwistek,
  • JanHrynkowski,
  • KonradWinkler,
  • TytusCzyżewski,
  • TymonNiesiołowski,
  • WładysławSkoczylas,
  • EugeniuszZak,
  • StanisławIgnacy Witkiewicz,
  • RomualdKamil Witkowski,
  • JacekMierzejewski,
  • AugustZamoyski.
• Początkowonazywali się Ekspresjoniści Polscy.
• Najczęściejspotykamy dzieła o formie kubizującej, przy czym łatwo zauważyć,że kubizm rozumiany był dość powierzchownie: upraszczanoznaczenie bryłę, geometryzując jej kształty, umieszczając ją wspłyconej głębi, stosowano niekiedy symultanizm przestrzenny np.obraz Czyżewskiego Głowa,A. Pronaszki Ucieczkado Egiptu,projekt pomnika A. Mickiewicza Z. Pronaszki.
• Formalistówłączyło zainteresowanie czystą formą, pozbawiona anegdoty, wtej dziedzinie dokonali w młodej sztuce polskiej zasadniczegoprzełomu.
• Inspirowalisię ekspresjonizmem, kubizmem, futuryzmem, ale i polską sztukąludową, zwłaszcza rzeźbą, malarstwem na szkle i drzeworytem.
• Ostatniawystawa formistów odbyła się w Moskwie w 1921 r.
• Czystyekspresjonizm reprezentowała poznańska grupaBunt.
• ArtyściBuntu skupili się wokół czasopismaZdrójredagowanego przez literata i malarza Jerzego Kulewicza.
• Zgrupą związani byli:
  • Stanisławi Małgorzata Kubiccy,
  • StefanSzmaj,
  • JanJerzy Woroniecki,
  • AugustZamoyski.

RYTM

• Ztradycjami sztuki ludowej najsilniej i najżywiej związana byławarszawska grupa Rytm.
• Byłoto ugrupowanie szczególnie liczne, aktywne i reprezentatywnezałożone w 1922 r.
• WRytmie największą sławę zdobyli:
  • HenrykKuna,
  • TadeuszPruszkowski,
  • WładysławSkoczylas,
  • EdwardWitting,
  • EugeniuszZak,
  • MariaBerezowska,
  • LeopoldGottlieb,
  • FelicjanSzczęsny-Kowalski.
  • RafałMalczewski,
  • TycjanNiesiołowski,
  • ZofiaStryjeńska,
  • LudomirŚledziński,
  • RomualdKamil Witkowski.
• Rytmmiał program umiarkowany, zrzeszał różne indywidualności,unikał dogmatycznych sformułowań i ostatecznych dekoracji.
• Artyści,którzy czerpali ze sztuki ludowej, uprawiali twórczość ocharakterze dekoratywnym, lub w Prost służącą dekoracji, a więcmalarstwo, rzeźbę i drzeworyt, grafikę ilustracyjną, tkaninę,meblarstwo.
• Większośćprac zachowuje indywidualny styl, a podstawą układówkompozycyjnych był rytm.
• Wsztuce przedstawiającej ulubione były wątki słowiańskie iludowe.
• Zdziałalnością Rytmu związana była Spółdzielnia ład (1926).
• Rytmprzyczynił się do powstania dekoracyjnego stylu okresu,dwudziestolecia, który ujawnił się w pełni w 1925 r. naMiędzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu.
• Ostatniawystawa Rytmu odbyła się w 1932r.

KOLORYZM

• Terminobejmuje te dążenia artystów, które zmierzały ku tworzeniudzieł opartych na tradycji sięgającej najgłębiej wkolorystyczne doświadczenia romantyków, zaś bezpośrednio –impresjonistów, neoimpresjonistów, a nade wszystko P. Bonnarda.
• Koloryścitworzyli kolejno lub równolegle grupy większość z nich wywodziłsię z Karkowskiej Akademii Sztuk Pięknych i było uczniami Weisa iPankiewicza.
• Jeszczejako studenci zawiązali w 1923 r. tzw. KomitetParyski – KPw celu zdobycia funduszów na dalsze studia w Paryżu.
• Bylito:
  • JanCybis,
  • ZygmuntWaliszewski,
  • PiotrPotworowski,
  • JózefCzapski,
  • ArturNacht-Sambarski,
  • HannaRudzka-Cybisowa,
  • JanSzczepański.
• Zczasem zaczęto ich nazywać kapistami.
• Koloryzmstał się dominującą tendencją w sztuce polskiej od 1931 r.
• Tematamiprac z reguły przedstawiających były portrety, martwe natury,wnętrza, pejzaże.
• Malowanoczystymi barwami, unikając czerni, mieszania barw dopełniających,przedstawiano relacje walorowe na kolorystyczne, rozbijano plamębarwną nie zawsze jednak według reguł dywizjonizmu.
• Nastrójprac jest z reguły lekki, radosny, pogodny.
• Koloryzmbardziej niż ugrupowaniem jest nurtem, prądem i to nurtem bardzosilnym.
• Pracekolorystów odznaczały się jednolitymi, bardzo wysokim poziomem ipewnym podobieństwem wynikającym z wybory tematu.
• Stylmalarski każdego z nich uległ silnemu zindywidualizowaniu podrugiej wojnie, mimo, że nie zrezygnowali z generalnych założeńdotyczących roli barwy w obrazie.

GRUPA ARTES

• Grupazostała założona we Lwowie w 1929r.
• Jejzałożyciele to:
  • HenrykStreng (Marek Włodarski),
  • OttoHahn,
  • MargitSielski.
• Wskład grupy weszli:
  • JerzyJanisch,
  • MieczysławWysocki,
  • AleksanderKrzywobłocki,
  • LudwikLielle,
  • RomanSielski,
  • TadeuszWojciechowski,
  • LudwigTyrowicz.
• Chcieliscalać różne rodzaje sztuk plastycznych, malarstwa, grafiki,rzeźby, architektury.
• Niebyło wśród nich rzeźbiarza, przeważali malarze.
• Dziełaartystów wykazują połączenie wpływów Lègera, ani surrealizmnie występuje w ich twórczości w czystej postaci.
• Prawiewszyscy artyści grupy posługiwali się swobodnymi skojarzeniami,poetycką metaforą, zaskakującymi formami i przedmiotów, dużąrole w ich twórczości odgrywała podświadomość, uczucia iwzruszenia.
• SchyłekArtesu przypada na rok 1937.

KONSTRUKTYWIZM

• Prekursorskąrolę w tworzeniu przyszłego środowiska konstruktywistów odegrałpoeta i krytyk Tadeusz Peiper, który w 1921 roku powrócił doPolski po wieloletnim pobycie we Francji i Hiszpanii i założył wKrakowie awangardowe czasopismo, Zwrotnica(1922).
• Skupiłaona poetów opowiadających się za futuryzmem.
• Współpracowaliz nimi:
• JulianPrzyboś,
• JanBrzękowski,
• JaluKurek.
• Kolejnymbodźcem w scalaniu środowiska awangardy byłą wystawaNowaSztukaw Wilnie w 1923 r., w której wzięli udział artyści wszystkichważnych środowisk Polskich.
• W 1924 r. otworzono w Warszawie, w salonie samochodowym pierwsząwystawę nowej grupy o nazwie BlokKubistów, Superartystów i Konstruktywistów.
• Jejczłonkowie zaczęli wydawać czasopismo Blok.
• Członkamibyli:
  • WładysławStrzemiński,
  • KatarzynaKobra,
  • KarolKryński,
  • WitoldKajruksztis,
  • HenrykStażewski,
  • TeresaŻarnowerówna,
  • MieczysławSzczuka,
  • HenrykBerlewa,
  • MieczysławSzulc,
  • MariaNicz-Borowianka,
  • JanGolus,
  • AleksanderRafałowski.
• Artyściwypowiadali się w wielu dziedzinach sztuki, w malarstwie i wrzeźbie, w architekturze, w projektowaniu wnętrz, w graficeilustracyjnej i typografii, w plakacie, interesowali się filmem iteatrem.
• Utrzymywanożywe kontakty z zagranicą, ze środowiskiem paryskim, z grupą DeStijl, z Bauhausem, a przede wszystkim z radzieckimikonstruktywistami.
• Podobniejak artyści rosyjscy, chcieli oni zrewolucjonizować formęartystyczną, negując indywidualizm w sztuce, propagując pojęciedzieła sztuki jako wyniku zbiorowego aktu twórczego, popularyzującabstrakcję zwłaszcza geometryczną.
• Wkrótkim czasie w grupie nastąpił rozłam spowodowanyrozbieżnością stanowisk artystów, bowiem kobro, Strzemiński,Stażewski propagowali sztukę wypracowującą zagadnienia i formydające się zastosować w sztuce użytkowej.
• ZaśSzczuka i Żarnowerówna byli zwolennikami czystego utylitaryzmu izajmowali się projektowaniem plakatów, wnętrz, typografią iformami przemysłowymi.
• Wszyscyartyści podkreślali społeczną rolę sztuki.
• W1926 r. ukazał się ostatni numer Blokupoświęcony w całości zagadnieniom architektury.
• Naskutek zmiany programu Blok przestał istnieć i powstała nowagrupa –Praesensz czasopismem Praesens.Kwartalnik Modernistów, propagująca głownie sztukę użytkową zarchitekturą na czele – architekturę skrajnie funkcjonalną,której stypizowane elementy miały być wykonywane metodąprefabrykacji.
• Wskład Praesensu weszła większość artystów Bloku.
• Tenzdecydowanie utylitarny program odbiegał od teoretycznych założeńStrzemińskiego, Kobro i Stażewskiego, który po wystąpieniu zPraesensu w 1929 r. stworzyli łódzką grupę ArtyściRewolucyjni – a.r.
• Grupaa.r. zajmowała się propagowaniem nowoczesnej sztuki, poezji,opierając się na zasadzie maksymalnej syntezy formy.
• Prawiewszystkie prace konstruktywistów zaginęły w czasie okupacjihitlerowskiej, zachowały się nieliczne oraz dokumentacjafotograficzna.
• Założeniagrupy a.r. wyjaśniały znakomite typograficzne, „komunikaty a.r.”oraz czasopismo „Forma”.
• Zinicjatywy grupy a.r. powstała w Łodzi w 1931r. pierwsza w Polsce,a druga w świecie Galeria Sztuki Nowoczesnej.
• Artyścizwrócili się z prośbą do artystów polskich i zagranicznych odarowanie swoich prac.

GRUPA KRAKOWSKA

• Poraz pierwszy wystąpili artyści pod tą nazwą na wystawiezorganizowanej przez Leonarda Chwistka we Lwowie w 1933 r. jednakwiększość z nich działała na terenie Krakowa.
• Tworzyliją m.in.:
  • SaszaBronder,
  • BertaGrynberg,
  • MariaJarema,
  • LeopoldLewicki,
  • StanisławOsostawicz,
  • SzymonPiasecki,
  • BolesławStawiński,
  • JonaszStern,
  • AleksanderWirnnicki,
  • HenrykWiciński.
• Interesowalisię aktualnymi kierunkami w sztuce, przede wszystkim kubizmem,ekspresjonizmem, różnorodnymi rodzajami abstrakcjonizmu.
• Angażowalisię także w problemy społeczne i polityczne.
• J.M.Jarema, J. Stern, H. Wiciński byli współtwórcami,współpracownikami, aktorami i scenografami awangardowego teatrukrakowskiego Cricot.
• Grupauległa rozproszeniu ok. 1937 r., w wielu artystów zginęło lubzmarło w czasie wojny.
• W1957 M. Jarema i J. Stern reaktywowali ją już w nowym składzie,zaś teatr pod nazwą Cricot2wskrzesił T. Kantor.

ARTYŚCI POZA KIERUNKAMI

Tadeusz Makowski /1882-1932/

• Osiedliłsię w Paryżu w 1909r.
• Utrzymywałstały kontakt ze środowiskami artystów polskich i obcych.
• Byłsamoukiem, człowiekiem cichym i skromnym a zmarł w momencie gdyzaczęto dostrzegać i cenić wielkość jego talentu.
• WParyżu największe wrażenie zrobił na nim kubizm.
• Kubizmwskazał mu dalszą drogę: kształty stały się surowe,monumentalne, jakby wyciosane, gama barwna ascetyczna, zawężona dosamych brązów i ugrów.
• Zczasem wpływy kubizmu osłabły, gama uległa poszerzeniu ioczyszczeniu, faktura pozostała żywa, stałą się jednak bogatszabardziej zróżnicowana.
• Wewszystkich pracach Makowskiego wyraźny jest ślad pędzla lub farbanakładana jest zamarzycie, nożem malarskim.
• Najbardziejulubionym tematem artysty są dzieci, a cały świat ukazany jest wspojrzeniu szczerym i świeżym, w poczuciu tajemnicy i piękna,niekiedy z wyraźną dozą humoru.
• Słynneprace:
  • Autoportretz paletą i ptaszkiem,
  • Rybakz fajką,
  • Dziadi Baba,
  • Maskaradaw mroku,
  • Dziecięcakapela,
  • Obfitość,
  • Kaskada
  • Rybak,
  • Skąpiec,
  • Powrótze szkoły.

Karol Hiller /1891-1939/

• Urodzonyw Łodzi, ewakuowany w czasie wojny do Moskwy,
• W1921 r. powrócił do Łodzi.
• Zajmowałsię malarstwem rysunkiem, litografią, linorytem, plakatem,ilustracją książkową, architekturą wnętrz, wynalezioną przezsiebie techniką heliograficzną, pracą pedagogiczną i oświatowąw środowisku robotników.
• Zostałrozstrzelany przez hitlerowców na początku wojny.
• Byłtwórcą tzw. heliografii, technika ta polegała na malowaniu napłycie szklanej lub celuloidowej, przeważnie gwaszem i odbijaniupowstałego malowidła techniką fotograficzną.
• Faktura,miękkość plamy, przetarcia uzyskiwał artysta nakładając farbępędzlem, odbijając ją za pomocą tkaniny o wyraźnym splocie,zdrapując rozcierając palcami.
• Niektóreprace Hillera to kompozycje abstrakcyjne (Kompozycjaze spiralą, Kompozycja 213A).
• Najbliższekubizmowi syntetycznemu rozumianemu nienaśladowczo, a bardzotwórczo i indywidualnie to Słonecznik,Płomień, Deszcz.
• Wszystkieprace artysty odznaczają się wielką kulturą malarską izłożonością malarskiego warsztatu.
• Charakterystycznajest zmienna, bogata faktura, nigdy jednak niewychodząca pozaefekty czystego malarstwa.
• Słynnedzieła, obrazy:
  • Kompozycjaze spiralą(1928),
  • KompozycjaO(1928),
  • Zagłębie(1933),
  • Embrioni Promień(1933),
  • Walec(1938),
  • Robotnicy(1938),
  • Nakrześle(1938).

ARCHITEKTURA

• Wpolskiej architekturze do drugiej wojny światowej można wyróżnićdwa nurty:
  • pierwszyzwiązany był z tradycjami rodzimej architektury:
    • jedniarchitekci opierali się na formach typowych dla polskiegorenesansu, neoklasycyzmu (dworki) np. stosowano renesansowąattykę, arkady, kolumny, polskie dachy,
    • przykładamitakich budowli są:
      • wiaduktmostu Poniatowskiego,
      • budynkidworcowe w Gdyni, Żyrardowie, Koninie, Kielcach;
    • opieralisię też na architekturze Witkiewicza zainspirowanej ludowymbudownictwie Podhala,
    • inniarchitekci łączyli z tradycjami budowami elementy nowoczesne;
  • druginurt, oficjalny popierany przez władzę i odznaczający sięmonumentalizmem i reprezentacyjnością,
  • byłato architektura oparta na neoklasycyzmie w ogólnym charakterze idziałaniu bryły,
  • architekcioperowali wielkimi masami w przestrzeni, stosowali założeniaosiowe, symetryczne, podkreślali gzymsy, stosowali rustykę apionowe podziały elewacji przechodziły przez wysokośćwszystkich kondygnacji,
  • najwięcejrealizacji tego rodzaju powstało w Warszawie:
    • BankGospodarstwa Krajowego i Ministerstwa Komunikacji,
    • MuzeumNarodowe,
    • NajwyższaIzba Kontroli.
  • wKrakowie:
    • budynekPKO,
    • gmachbiblioteki Jagiellońskiej.
  • Awangardęreprezentowali architekci związani z ruchem konstruktywistycznym:
    • MieczysławSzczuka,
    • SzymonSyrkus,
    • JózefSanajca,
    • BohdanLachert,
    • Barbarai Stanisław Brukalscy.
  • Projektowalibudynki użyteczności publicznej, prywatne wille, osiedla dlaspółdzielni mieszkaniowych.
  • Celembył funkcjonalizm, piękno formy zawierało się w prostociekubicznej bryły i naturalnych właściwościach użytegomateriału.

RZEŹBA

August Zamoyski /1893-1970/

• Należydo najwybitniejszych przedstawicieli naszej rzeźby w wiekudwudziestym.
• Najczęściejprzebywał we Francji, spędził wiele lat w Brazylii.
• Pierwszejego prace są realistyczne, ekspresjonistyczne, kubizujące.
• NastępnieZamoyski związał się z formistami.
• Jednaknajbardziej indywidualny, dojrzały styl artysty to swoisty realizm,oparty na pokornym studiowaniu natury, działający świeżo, mocno,nie na skutek szokujących deformacji, a dzięki uchwyceniu pięknaw jego prostocie sile i zmienności.
• Materiałrzeźbiarski, w którym powstała większość jego prac to różnegorodzaju twarde kamienie choć rzeźbił również w drewnie.
• Jegonajsłynniejsze dzieła:
  • Łza,
  • PortretRity Sacchetto,
  • cyklIchdwoje,
  • portrety:
    • AdolfaLoosa,
    • RogeraRaczyńskiego,
    • MariiWalterskirchen,
    • LeopoldaZborowskiego,
  • Femmeaccroupie,
  • NataszaII,
  • Ewa,
  • Wierka,
  • Hera,
  • DinaWierny,
  • Caboclo,
  • posągkardynała Sapiehy.

Xawery Dunikowski /1875-1964/

• Wlatach 1904-09 był profesorem warszawskiej szkoły Sztuk Pięknych.
• Wczasie okupacji był więźniem Oświęcimia.
• Powojnie uczył na wyższych uczelniach artystycznych Krakowa,Warszawy i Wrocławia.
• Dunikowskizajmował się również malarstwem, po wojnie powstały cykle:
  • Oświęcim,
  • Kaktusy,
  • Babynieborowskie.
• Jegoprace rzeźbiarskie:
  • Matka(1899),
  • Tchnienie(1902),
  • Fatum(1904),
  • cyklKobietbrzemiennych(1906),
  • Francuzka,
  • Amerykanka,
  • GłowaPolki,
  • Autoportret(1917),
  • grobowiecBolesławaŚmiałego(1917),
  • reliefyCzerechEwangelistów(1927-29),
  • cyklGłowyWarszawskie(pierwszy 1925-29), (drugi 1953-61),
• Rzeźbypomnikowe:
  • posągDietlai Kraków (1936),
  • pomnikCzynuPowstańczego na Górze św. Anny(1946-55),
  • pomnikWyzwoleniaZiemi Warmińsko-Mazurskiej w Olsztynie(1949-53).